EKB Modeli Nedir? Ekonomik Kararların Görünmeyen Dinamikleri
Ekonomi, insan davranışlarının kaynakların sınırlılığı karşısında nasıl şekillendiğini inceleyen bir bilimdir. Bir ekonomist için her tercih, bir fedakârlığın sonucudur. Sınırlı kaynaklar, sonsuz ihtiyaçlar karşısında bireyleri, kurumları ve toplumları karar vermeye zorlar. Bu kararlar çoğu zaman yalnızca rakamlarla değil, psikolojik, sosyolojik ve bilişsel süreçlerle de şekillenir. İşte bu noktada EKB modeli —yani Engel-Kollat-Blackwell Tüketici Davranışı Modeli— devreye girer.
EKB Modelinin Temeli: Rasyonel ve Bilişsel Karar Süreci
EKB modeli, tüketici davranışlarını anlamada kullanılan en kapsamlı çerçevelerden biridir. Model, 1968’de Engel, Kollat ve Blackwell tarafından geliştirilmiştir. Amacı, bireylerin bir ürünü veya hizmeti satın almadan önce, satın alma sırasında ve sonrasında nasıl davrandığını sistematik biçimde açıklamaktır.
Model, ekonomik düşünceyle psikolojiyi harmanlar. Geleneksel ekonomi bireyleri “rasyonel karar vericiler” olarak kabul ederken, EKB modeli insanların sınırlı bilgi, algı ve duygusal etkilerle hareket ettiğini vurgular. Bu yönüyle model, mikroekonominin “tam bilgi” varsayımına meydan okur ve davranışsal ekonominin öncüllerinden biri olarak kabul edilir.
EKB Modelinin Aşamaları
EKB modeli beş temel aşamadan oluşur:
1. Sorun Tanımlama
Tüketici, mevcut durumu ile ideal durumu arasında bir fark fark eder. Bu fark, bir ihtiyaç veya arzunun başlangıç noktasıdır. Örneğin, bozulmuş bir telefon yeni bir telefon ihtiyacını doğurur. Bu aşama, ekonomik anlamda “talebin doğuşu” olarak da yorumlanabilir.
2. Bilgi Arama
Tüketici, karar vermeden önce bilgi toplar. Fiyatlar, ürün özellikleri, markalar ve alternatifler bu aşamada değerlendirilir. Bilginin maliyeti —zaman, çaba, hatta dikkat— bu sürecin ekonomik boyutunu oluşturur. Piyasada bilgi asimetrisi varsa, tüketici irrasyonel kararlara yönelme riski taşır.
3. Alternatiflerin Değerlendirilmesi
Tüketici, topladığı bilgileri kullanarak seçenekleri karşılaştırır. Bu süreçte fayda-maliyet analizi devreye girer. Her alternatif, bireyin değer sistemi, gelir düzeyi ve algılanan fayda üzerinden değerlendirilir. Ekonomik rasyonaliteye göre birey maksimum faydayı hedefler; ancak EKB modeline göre bilişsel sınırlılıklar nedeniyle bu her zaman mümkün değildir.
4. Satın Alma Kararı
Bu aşamada tüketici bir tercih yapar. Karar, yalnızca fiyatla değil, duygular, toplumsal normlar ve geçmiş deneyimlerle de şekillenir. EKB modeline göre, satın alma davranışı sadece ekonomik bir işlem değil, aynı zamanda bir psikolojik tatmin sürecidir.
5. Satın Alma Sonrası Davranış
Tüketici satın alma sonrası ürünü değerlendirir. Beklentiler karşılandığında memnuniyet, karşılanmadığında pişmanlık oluşur. Bu süreç, gelecekteki kararları ve marka sadakatini etkiler. Dolayısıyla firmalar açısından bu aşama, sürdürülebilir talep yaratmanın anahtarıdır.
Piyasa Dinamikleri ve EKB Modeli
EKB modeli, yalnızca bireysel davranışları değil, piyasa dinamiklerini de anlamada güçlü bir araçtır. Tüketicilerin karar süreçleri, toplam talep eğrilerinin şekillenmesinde belirleyici rol oynar. Örneğin, bilgiye erişim arttıkça rekabet yoğunlaşır, fiyat şeffaflığı artar ve piyasa verimliliği yükselir.
Buna karşılık, bilgi kirliliği veya manipülasyon (örneğin dijital reklamlar aracılığıyla) tüketici kararlarını bozabilir. Bu durumda kaynakların yanlış tahsisi söz konusu olur; yani toplum genelinde refah kaybı yaşanır. EKB modeli, bu tür piyasa başarısızlıklarını anlamada teorik bir rehber niteliğindedir.
Bireysel Kararlardan Toplumsal Refaha
Her bireysel tercih, ekonomide zincirleme etkiler yaratır. Bir tüketicinin yaptığı tercih, üretim stratejilerini, istihdamı ve gelir dağılımını dolaylı olarak etkiler. Bu nedenle EKB modeli, mikro düzeyde bireysel davranışları açıklarken, makro düzeyde toplumsal refah analizine de ışık tutar.
Politika yapıcılar açısından da model değerlidir: Tüketici davranışlarını anlamak, vergi politikaları, sübvansiyonlar veya tüketici koruma düzenlemeleri tasarlarken daha etkili stratejiler geliştirmeyi mümkün kılar.
Geleceğin Ekonomik Senaryoları: Bilinçli Tüketim Çağı
Teknoloji ve yapay zekâ, bilgiye erişimi hiç olmadığı kadar kolaylaştırdı. Ancak bu durum aynı zamanda dikkat ekonomisini doğurdu: Tüketiciler bilgi bolluğu içinde seçim yapma güçlüğü yaşıyor. Bu bağlamda EKB modeli, geleceğin dijital ekonomisinde de geçerliliğini koruyor.
Bilinçli tüketim, etik üretim ve sürdürülebilirlik gibi kavramlar, tüketici davranışlarını yeniden şekillendiriyor. Ekonomistler için bu, yalnızca bireysel kararların değil, gezegenin geleceğinin de analizi anlamına geliyor.
Sonuç olarak, EKB modeli bize şunu hatırlatır: Ekonomi yalnızca rakamların değil, insanın bilimidir. Her seçim bir hikâye, her karar bir değer yargısı taşır. Ve bu hikâyeler bir araya geldiğinde, toplumların ekonomik kaderini belirler.